Köy enstitüleri, Türkiye tarihinin en etkili ve üzerinde en çok tartışılıp konuşulan eğitim projesidir. Cumhuriyet ilk kuruluş yıllarında ülkemizde okuma yazma oranı %5 (kadınlarda %04) bile değildi. Bunun yanı sıra nüfusun %80'lik bölümü köylerde yaşıyordu. Tüm yurtta 3000 kadar öğretmen mevcuttu. 40 bin köyün 35 bini okul ve öğretmensizdi. Mevcut geleneksel öğretmen okulları yılda 150 kadar öğretmen mezun ediyordu, bunlar da köylerde öğretmenlik yapmak istemiyorlardı. Köy enstitüleri,"köy koşullarını bilen, dirençli öğretmenler yetiştirmek” üzere 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayılı yasa ile açıldı.
Köy enstitüleri, beklenenden çok daha kısa bir sürede ülkemizin eğitim ve kültür yaşamını derinden sarstı. Bu sarsıntı öylesine güçlü ve etkili olmuştur ki köy enstitülerinin toplumsal ve siyasal yaşamda hangi sonuçları doğurabileceği egemen güçler tarafından daha ilk yıllarda fark edildi ve bu durum özellikle çiftlik ve toprak ağalarının başını çektiği gerici, tutucu, sömürücü sınıfların tepkisine yol açtı.
Mustafa Kemal Atatürk’ün uyarılarını takiben Anadolu'nun özellikle de köylerin okulsuz ve öğretmensiz olduğu gerçeğinden hareket edilerek dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün himayesinde, Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ve İsmail Hakkı Tonguç'un çabalarıyla açılan köy enstitüleri ile köylerden ilkokul mezunu zeki çocukları toplayarak bu okullarda yetiştirdikten sonra yeniden köylere gönderilmesi, böylece köy çocuklarının eğitilmesi, Cumhuriyet’in nimetlerinin köylere ulaştırılması, köyün ve köylünün yaşam tarzının değiştirilmesi ve köylülerin üretim ilişkileri içindeki rolünün daha etkili bir duruma getirilmesi amaçlanıyordu.
1940 yılından başlayarak, tarım işlerine elverişli geniş arazisi bulunan köylerde veya onların hemen yakınlarında, Balıkesir’den Kars’a, Aydın’dan Van’a, Samsun’dan Adana’ya zor şartlara sahip yerlerde 21 köy enstitüsü açıldı. Enstitülerde kitaba deftere dayalı ezberci bir eğitim öğretim yerine "iş için, iş içinde eğitim” ilkesi; yaşamın içinden değişmeyi ve aynı zamanda değiştirmeyi öğreten bir eğitim modeli uygulanıyordu. Buralardan mezun olan öğretmenler köylülere hem örgün eğitim verecek, okuma yazma ve temel bilgileri kazandıracak hem de çağdaş ve bilimsel tarım tekniklerini öğreteceklerdi.
1940-1946 arasında köy enstitülerinde 15.000 dönüm tarla tarıma elverişli hâle getirilmiş ve üretim yapılmıştı. Aynı dönemde 750.000 yeni fidan dikilmişti. Oluşturulan bağların miktarı ise 1200 dönümdü. Ayrıca 150 büyük inşaat, 60 işlik, 210 öğretmenevi, 20 uygulama okulu, 36 ambar ve depo, 48 ahır ve samanlık, 12 elektrik santrali, 16 su deposu, 12 tarım deposu, 3 balıkhane, 100 km yol yapılmıştı. Sulama kanalları oluşturularak enstitü öğrencilerinin uygulamalı eğitim gördüğü çiftliklere sulama suyu öğrenciler tarafından getirilmişti.
Ne yazık ki bu Türk buluşu seçkin eğitim kurumları, daha kuruluş yıllarından itibaren sistematik bir saldırı ile karşı karşıya kaldı. Köy enstitüsü uygulaması Hasan Âli Yücel'in 1946'da Millî Eğitim Bakanlığından ayrılmasıyla büyük bir darbe yedi. Hasan Âli Yücel'den sonra bakan olan Reşat Şemsettin Sirer zamanında Köy Öğretmen Okullarına dönüştürüldü. Bu okullar da Demokrat Parti döneminde 27 Ocak 1954'te kapatıldı. Kapatıldığı 1954 yılına kadar köy enstitülerinde 1398 kadın ve 15.943 erkek toplam 17.251 köy öğretmeni yetişmişti. Aralarında Fakir Baykurt, Ümit Kaftancıoğlu, Talip Apaydın, Mahmut Makal, Mehmet Başaran, Adnan Binyazar, Pakize Türkoğlu, Ali Dündar, Mehmet Uslu, Mehmet Özel, Ali Yüce, Tahsin Yücel, Dursun Akçam, Aliyar Karaca, Mevlüt Kaplan’ın da bulunduğu çok sayıda eğitimci, yazar ve ülkemizin önde gelen birçok bilim insanı bu okullarda yetişmiştir. Ayrıca 8675 eğitmen ve 1248 sağlık memuru yetişti.
Aliyar Karaca, Türkiye’ye özgü ve yabancıların eğitim araştırmalarında örnek olarak gösterdiği köy enstitülerinin bu destansı ve bir o kadar da hüzünlü öyküsünü ülkemizin köy enstitülerini yakından tanıyan kalemlerin aracılığı ile bize bir kez daha anımsatıyor. Cılavuz Köy Enstitüsü mezunu bir öğretmen, eğitimci ve yayıncı olarak yetiştiği bu seçkin eğitim kurumlarına vefa borcunu ödemiş oluyor!
Köy enstitülerinin ülkemizin hem eğitim tarihiyle hem de siyasal, ekonomik, kültürel tarihiyle ilgili bir özgün proje olduğunun doğru anlaşılması amacıyla onlarca yazarın, uzmanın 290 ayrı metnine yer verilen Köy Enstitüleri (Yücel – Tonguç Aydınlığı) kitabı 4 bölümden oluşuyor:
Bölüm 1: Köy Enstitüleri Hangi İhtiyaçtan Doğdu?
Bölüm 2: Köy Enstitülerini Kimler Kurdu? Nasıl Gelişti?
Bölüm 3: Köy Enstitülerine Kimler Karşı Çıktı? Kimler Yıktı?
Bölüm 4: Tonguç’un Ölümü Üzerine Ne Dediler?
Aliyar KARACA
* * * * * * * * * * *
Kaynak: https://www.kozakaraca.com.tr/urun/koy-enstituleri-yucel-tonguc-aydinligi
